Kellner ''Marksizm kulturowy i Cultural Studies'', Teoria literatury

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Kultura Popularna 5 (15)/2006
WPROWADZENIE
nym przeglàdem historii studiów kulturowych i ich zwiàzków z marksizmem. Artyku∏ ten for-
suje dwie wa˝ne tezy: po pierwsze, ˝e studia kulturowe nierozerwalnie zwiàzane sà z marksizmem;
po drugie natomiast, i˝ brytyjskie studia kulturowe, które bez wàtpienia wywar∏y decydujàcy wp∏yw
na kszta∏t wspó∏czesnej refleksji kulturoznawczej, sà bli˝sze pràdom intelektualnym Szko∏y Frank-
furckiej oraz innym neomarksistowskim szko∏om analizy kultury ni˝ si´ to powszechnie uwa˝a.
Mo˝na wr´cz zaryzykowaç twierdzenie, i˝ Kellner staje w obronie Frankfurtczyków, dziÊ coraz cz´-
Êciej czytanych jedynie poprzez pryzmat krytycznych opracowaƒ takich znakomitoÊci
cultural stu-
dies
, jak choçby zwiàzany ze Szko∏à Birmingham John Fiske.
Z pierwszà z przedstawionych tez ci´˝ko dyskutowaç – choç has∏o „marksizm” w naszym kra-
ju wcià˝ bywa kwitowane ironicznym uÊmiechem, to doprawdy trudno wyobraziç sobie krytyk´
kultury popularnej bez dokonywanych mniej lub bardziej wprost nawiàzaƒ do stylu i mocy argu-
mentów myÊliciela z Trewiru. Trzeba tu dodaç, ˝e spowodowany politycznymi uprzedzeniami dy-
stans do marksizmu nie jest jedynie naszà, polskà specjalnoÊcià: mimo i˝ ostra krytyka marksi-
zmu w ró˝nych jego odmianach by∏a popularna na Zachodzie ju˝ od upadku ruchów kontrkulturo-
wych koƒca lat 60., upadek komunizmu w Europie Wschodniej potraktowano jako pora˝k´ ca∏ej
formacji intelektualnej. Frederic Jameson w tekÊcie otwierajàcym zbiór
Marxism Beyond Marxism
ironizuje na temat tej sytuacji. „Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e upadkowi paƒstw partyjnych w Europie
Wschodniej (…) towarzyszy∏o coÊ, co Christopher Hill nazwa∏ »doÊwiadczeniem pora˝ki«. Nie by-
∏a to jednak tylko rozpacz, jakà ludzie odczuwali ju˝ wczeÊniej w chwilach ewidentnego i absolut-
nego »koƒca historii«; nastrój ten nale˝y te˝ odró˝niç od zadziwiajàcego popisu oportunizmu, któ-
ry da∏o wielu lewicowych intelektualistów, sprowadzajàcych ca∏à kwesti´ do pytania, czy socjalizm
dzia∏a czy nie – jak samochód, wi´c g∏ównym problemem jest to, czym go zastàpiç, skoro nawa-
li∏ (ekologià? religià? badaniami naukowymi w starym stylu?). Ka˝dy kto postrzega∏ dialektyk´ ja-
ko lekcj´ historycznej cierpliwoÊci, podobnie jak ci nieliczni utopijni idealiÊci, którzy wcià˝ ˝ywili
przekonanie, ˝e to co niezrealizowane jest lepsze od tego, co prawdziwe, musieli byç zbyt zdumie-
ni, by ulec przygn´bieniu widokiem marksistowskich inteligentów, którzy rzucili si´ w stron´ drzwi.
I bez wàtpienia zaskoczeni te˝ swojà w∏asnà postawà, poniewa˝ za∏o˝yli, ˝e lewicowi intelektuali-
Êci byli w pierwszym rz´dzie i przede wszystkim lewicowcami, nie intelektualistami” (1995: XXX).
Jak si´ jednak okazuje, perspektywa lewicowa nie wymaga masowego zaplecza spo∏ecznego
i nie jest równoznaczna z zaanga˝owaniem politycznym. Jest bowiem – mi´dzy innymi – dosko-
na∏ym narz´dziem opisu Êwiata zorganizowanego wed∏ug regu∏ kapitalizmu: wszak nawet pobie˝-
na obserwacja myÊli Marksa wystarczy, by uznaç go przede wszystkim za krytyka tego ustroju,
a nie apologet´ socjalizmu. Faktem jest, ˝e Marks nie poÊwi´ca∏ zbyt wiele uwagi zjawiskom z za-
kresu kultury. Nie usprawiedliwia to jednak sytuacji, w której marksizm pojawia si´ w dyskusji
o ekonomii i polityce, a w pe∏ni wy∏àczony zostaje z dyskusji o kulturze. Marshall Berman zauwa-
˝a na przyk∏ad, i˝ Marks jest „bardzo wyraênie obecny w piÊmiennictwie o modernizacji. Nawet
autorzy odrzucajàcy poglàdy Marksa z regu∏y uznajà jego prace za podstawowe êród∏o i punkt od-
niesienia swych analiz. Z kolei w piÊmiennictwie dotyczàcym modernizmu Marks jest ca∏kowicie
pomijany. Kultur´ i ÊwiadomoÊç modernistycznà wywodzi si´ na ogó∏ od jego pokolenia, pokole-
nia lat 40. XIX wieku – od Baudelaire’a, Flauberta, Wagnera, Kierkegaarda, Dostojewskiego – ale
sam Marks nie zas∏u˝y∏ sobie nawet na ga∏àzk´ drzewa genealogicznego modernizmu. Je˝eli wy-
P
rezentujemy tekst Douglasa Kellnera „Marksizm kulturowy i
cultural studies
”, b´dàcy krytycz-
120
Kultura Popularna 1 (15)/2006
mienia si´ go w tym towarzystwie, to jako t∏o, a niekiedy jako relikt dawniejszej, bardziej niewin-
nej epoki – powiedzmy, oÊwiecenia – której klarowne wizje i trwa∏e wartoÊci zosta∏y rzekomo przez
modernizm zniszczone” (
Marks, modernizm i modernizacja,
kuly/artykul.aspx/Artykul/54030 – 28.01.2006). Uj´cie marksowskie trafia bowiem w sedno dra-
matycznego rozszczepienia, wewn´trznych sprzecznoÊci tak silnie ujawniajàcych si´ w kulturze od
czasów rewolucji przemys∏owej, a szczególnie widocznych w postmodernizmie (Kellner pisze
o nich: „globalnà kultur´ mediów definiujà (…) kolizje przeciwstawnych si∏ to˝samoÊci i zró˝nico-
wania, homogenicznoÊci i heterogenicznoÊci, globalnego i lokalnego – mutujàcych ze sobà, zde-
rzajàcych si´, koegzystujàcych pokojowo lub tworzàcych nowe rodzaje symbiozy”). Dlatego dys-
kusja o kulturze popularnej w nieunikniony sposób zwiàzana jest z marksizmem. OczywiÊcie ze
wzgl´dów ideologicznych, jak i z powodu marksistowskiego determinizmu, jest to zwiàzek niejed-
noznaczny – jak pisze Chris Barker: „Studia kulturowe nie sà odmianà marksizmu, jednak czerpià
z jego za∏o˝eƒ, poddajàc je jednoczeÊnie energicznej krytyce” (2005: 15). Artyku∏ Kellnera jest
kompetentnym przeglàdem rozwoju wybranych wersji
cultural studies
. W tekÊcie brakuje wpraw-
dzie najnowszych, by nie powiedzieç – modnych obecnie – prac z zakresu postgramsciaƒskiego
marksizmu autonomicznego, z autorami takimi, jak choçby Antonio Negri na czele. Szkoda, bo wy-
daje si´ ˝e to oni, pomijajàc przestarza∏e kategorie klasy, w najciekawszy sposób wykorzystujà
zdobycze marksizmu do opisu oddolnych ruchów kreacyjnych, którym Êrodowisko rozwoju za-
pewni∏y w∏aÊnie nowe, globalne media.
Jednak wp∏yw w∏oskich autonomistów Kellner prezentuje gdzie indziej (zob. Kellner,
Theorizing
Globalization
tego artyku∏u stanowi bowiem – i tu docieramy do drugiej kwestii wspomnianej we wst´pie – dys-
kusja pomi´dzy brytyjskimi studiami kulturowymi a Szko∏à Frankfurckà. Kellner pokazuje, ˝e nasze
wyobra˝enie na ich temat i przedstawianie tych dwóch tradycji jako skrajnie odmiennych, to efekt
uproszczeƒ i trywializacji. Wskazuje na wspólny rdzeƒ i niejako broni bli˝szych za∏o˝eniom mark-
sizmu Frankfurtyczków jako opcji, która zachowuje krytyczny dystans wobec przemys∏ów kultury.
RównoczeÊnie zarzuca autorom z kr´gu Stuarta Halla dryfowanie w stron´ kulturowego populi-
zmu, legitymizujàcego dzia∏anie systemu, co by∏o najci´˝szym dzia∏em, jakie wytoczy∏ przeciwko
nim Pierre Bourdieu. OczywiÊcie z opiniami Kellnera nie trzeba si´ zgadzaç. UznaliÊmy jednak, i˝
prezentowany dalej tekst ciekawy jest nie tylko jako g∏os polemiczny, ale stanowi tak˝e wa˝ny tekst
êród∏owy w niepe∏nej wcià˝ bibliotece polskich t∏umaczeƒ prac z zakresu studiów kulturowych.
Miros∏aw Filiciak
Maciek ˚akowski
Bibliografia
Jameson F. (1995). „Actually Existing Marxism”, [w:] S. Makdisi, C. Casarino, R. Karl (eds.).
Marxism Beyond
Marxism
. London: Routledge.
Barker Ch. (2005).
Studia kulturowe. Teoria i praktyka
, prze∏. A. Sadza. Kraków: Wydawnictwo UJ.
 Kultura Popularna 5 (15)/2006
Teoretyczne fundamenty brytyjskich badaƒ kulturowych
Douglas Kellner
MARKSIZM KULTUROWY I
CULTURAL STUDIES
(
cultural studies
). Choç w trakcie istotnego dla nich okresu globalnej ekspansji w latach
80. i 90. z regu∏y identyfikowano je z podejÊciem do kultury i spo∏eczeƒstwa rozwini´tym
w OÊrodku Badaƒ Kultury Wspó∏czesnej Uniwersytetu Birmingham, przyj´ta w nich socjologicz-
na, materialistyczna i polityczna perspektywa zakorzeniona jest w poglàdach wczeÊniejszego
marksizmu kulturowego. Wielu XX-wiecznych teoretyków marksizmu – od Georga Lukácsa, An-
tonio Gramsciego, Ernsta Blocha, Waltera Benjamina i T.W. Adorno po Frederica Jamesona i Ter-
ry’ego Eagletona – aplikowa∏o marksowskà teori´ do analizy relacji form kulturowych i Êrodków
produkcji, ich uwarunkowania spo∏ecznego i historycznego, a tak˝e wp∏ywu na odbiorców i ˝y-
cie spo∏eczne. Z tego wzgl´du tradycja marksizmu kulturowego jest wi´c niebywale istotna dla
dróg rozwoju
cultural studies
i zrozumienia ich ró˝nych typów oraz form, z którymi mamy do
czynienia wspó∏czeÊnie.
Narodziny marksizmu kulturowego
Marks i Engels sporadycznie poÊwi´cali g∏´bszà pisemnà uwag´ zjawiskom kulturowym, o których
nierzadko wspominali przy innych okazjach. Notatki Marksa zawierajà pewne odniesienia do po-
wieÊci Eugene Sue i popularnych mediów, takich jak prasa angielska i zagraniczna. Z kolei w
Przy-
czynku do krytyki ekonomii politycznej
z lat 1857–1858 (wyd. w 1859 roku – przyp. red.) poja-
wiajà si´ nawiàzania do dzie∏ Homera jako przejawu wczesnego stadium rozwoju ludzkoÊci. Mo˝e
to Êwiadczyç, i˝ Marks dostrzega∏ zwiàzki tekstów kultury z rozwojem spo∏ecznym i historycznym.
Zdaniem Marksa i Engelsa ekonomiczna baza spo∏eczeƒstwa opiera si´ na si∏ach i zwiàzkach pro-
dukcji. To przez nie konstruowane sà kultura i ideologia, majàce ochraniaç dominacj´ rzàdzàcych
grup spo∏ecznych. Wp∏ywowy model „baza/nadbudowa” ustanawia ekonomi´ bazà (lub podsta-
wà) spo∏eczeƒstwa, a kulturowe, prawne, polityczne oraz dodatkowe formy ˝ycia uznaje za wyra-
stajàce z niej „nadbudowy”, s∏u˝àce reprodukcji bazy ekonomicznej.
Uogólniajàc, z perspektywy marksowskiej, formy kulturowe zawsze rozwijajà si´ w okreÊlo-
nych realiach historycznych, s∏u˝à konkretnym interesom socjoekonomicznym i pe∏nià wa˝ne spo-
∏eczne funkcje. Dla Marksa i Engelsa, idee kultury danej epoki s∏u˝à interesom klasy panujàcej, do-
starczajàc ideologii legitymizujàcej jej dominacj´. „Ideologia” to dla marksowskiej analizy poj´cie
kluczowe, opisujàce sposób, w jaki dominujàce idee danej klasy promujà jej interesy i pomagajà
zawoalowaç ucisk, niesprawiedliwoÊç i negatywne aspekty danego spo∏eczeƒstwa. Marks i Engels
postrzegali idea∏y okresu feudalnego – pobo˝noÊç, honor, m´stwo i rycerstwo – jako obowiàzujà-
ce idee hegemonicznej klasy arystokratów. W erze kapitalizmu dominujàcà rol´ zyska∏y wartoÊci
,takie jak indywidualizm, zysk, rywalizacja i rynek, artyku∏ujàce ideologi´ nowej klasy konsolidujà-
cej w∏adz´, a wi´c bur˝uazji. Ideologie wydajà si´ byç naturalne, sà postrzegane jako element
zdrowego rozsàdku i w∏aÊnie dlatego cz´sto pozostajà niezauwa˝one i unikajà krytyki.
W
minionych dziesi´cioleciach rozwija∏o si´ wiele ró˝nych odmian studiów kulturowych
122
Kultura Popularna 1 (15)/2006
Marks i Engels zainaugurowali krytyk´ ideologii, próbujàc pokazaç, jak obowiàzujàce idee, re-
produkujàc interesy dominujàcej cz´Êci spo∏eczeƒstwa, s∏u˝à naturalizacji, idealizowaniu i uzasad-
nieniu obecnej jego formy, jego instytucji i wartoÊci. Dla cz∏onków konkurencyjnego i atomistycz-
nego spo∏eczeƒstwa kapitalizmu rywalizacja oraz koncentracja jednostek na sobie samych wyda-
jà si´ tak naturalne, jak dla cz∏onków spo∏eczeƒstwa komunistycznego naturalne jest dà˝enie ludzi
do wspó∏pracy. W rzeczywistoÊci jednostki ludzkie, a tak˝e spo∏eczeƒstwa, to byty nies∏ychanie
z∏o˝one i pe∏ne wewn´trznych sprzecznoÊci. Ideologia wyg∏adza jednak ró˝nice, konflikty i cechy
negatywne, idealizujàc takie cechy cz∏owieka i spo∏ecznoÊci, jak indywidualizm czy konkurencja,
wynoszàc je tym samym do rangi obowiàzujàcych koncepcji i wartoÊci.
Wielu póêniejszych marksistów kulturowych b´dzie te pomys∏y rozwijaç, przypisujàc jednak
kulturze wi´kszà autonomi´ i istotnoÊç, ani˝eli w klasycznej analizie marksowskiej. Pisma Marksa
obfitujà w odniesienia i zapo˝yczenia literackie, nigdy jednak nie pojawi∏ si´ w nich wyra˝ony
expli-
cite
model analizy kulturowej. Zamiast tego, intelektualna i polityczna energia Marksa skupia∏y si´
na opisie organizacji kapitalistycznej produkcji, rozwoju ekonomicznego i zawirowaƒ politycznych,
a tak˝e zmian – dziÊ okreÊlanych mianem „globalizacji” i „nowoczesnoÊci” – zachodzàcych w ob-
r´bie Êwiatowych rynków i nowoczesnych spo∏eczeƒstw,
Druga generacja klasycznych marksistów obejmuje zarówno niemieckich socjaldemokratów
i radyka∏ów, jak i rosyjskich marksistów skoncentrowanych w jeszcze wi´kszym stopniu na eko-
nomii i polityce. Marksizm sta∏ si´ oficjalnà doktrynà wielu europejskich ruchów robotniczych
iwzwiàzku z tym od Êmierci Marksa w roku 1883 i póêniej w XX wieku by∏ podporzàdkowywany
bie˝àcym potrzebom politycznych zmagaƒ.
Jednak kolejne pokolenie marksistów zacz´∏o, poczàwszy od lat 20. ubieg∏ego stulecia, zwra-
caç coraz to wi´kszà uwag´ na zjawiska kulturowe. Perry Anderson (1976) interpretuje przejÊcie
w marksizmie od analizy ekonomicznej i politycznej do teorii kultury jako symptom pora˝ki zachod-
niego marksizmu po st∏umieniu europejskich ruchów rewolucyjnych w latach 20. oraz narodzin fa-
szyzmu. Ponadto teoretycy, tacy jak Lukács, Benjamin czy Adorno – którzy k∏adli podwaliny mark-
sistowskiej analizy kulturowej – byli intelektualistami trwale i g∏´boko zainteresowanymi zjawiska-
mi z porzàdku kultury.
W´gierski krytyk kultury György Lukács, zanim jeszcze nawróci∏ si´ na marksizm i wzià∏ po-
wierzchowny udzia∏ w w´gierskiej rewolucji, by∏ ju˝ autorem dwóch wa˝nych ksià˝ek:
Dusza i for-
ma
(
Soul and Form
, pierwsze wydanie 1911) oraz
Teoria powieÊci
(1916, wyd. pol. 1968). Ultra-
marksistowski Lukács z poczàtku lat 20. konsekwentnie rozwija∏ filozoficzny i polityczny wymiar
marksizmu, po czym powróci∏ do analizy kulturowej w póêniejszej cz´Êci dekady. Na wygnaniu
wRosji odcina∏ si´ od stalinizmu, pracujàc nad serià literackich tekstów, których znaczenie dla
cul-
tural studies
nie zosta∏o nigdy w pe∏ni docenione.
Teoria powieÊci
Lukácsa wià˝e narodziny europejskiej powieÊci z rozwojem i triumfem bur˝u-
azji oraz kapitalizmu. Jej silnie zarysowani protagoniÊci odzwierciedlali indywidualizm promowany
przez spo∏eczeƒstwo bur˝uazyjne, a lekcje, jakich udziela∏y doÊwiadczenia postaci, cz´sto dostar-
cza∏y przydatnych instrukcji post´powania, przys∏ugujàc si´ w ten sposób reprodukcji bur˝uazyj-
nej ideologii. Zdaniem Lukácsa, formy literackie, postaci i treÊç dzie∏a literackiego nale˝y interpre-
towaç w kategoriach artykulacji kontekstu historycznego, w którym sama narracja przybiera zró˝-
nicowane formy i funkcje w zmieniajàcym si´ Êrodowisku. Jego znaczàcy wk∏ad w studia kulturo-
we opiera si´ przede wszystkim na zdecydowanym wprowadzeniu perspektywy historycznej
w odniesieniu do kategorii form kulturowych i bezpoÊredniej analizy, jak i na odczytywaniu tekstów
kultury z uwzgl´dnieniem ich specyficznego Êrodowiska historycznego oraz – w konsekwencji
– wykorzystaniu interpretacji do uwypuklenia historycznych uwarunkowƒ tekstów.
 Keller / Marksizm kulturowy i
cultural studies
123
Wczesne historycystyczne studia kulturowe Lukácsa zosta∏y w latach 20. wzbogacone dzi´ki
zwrotowi autora w stron´ marksizmu. Wykorzystanie teorii Êrodków produkcji, klasy i konfliktu kla-
sowego oraz marksowskiej analizy kapita∏u dostarczy∏o jego socjokulturowym analizom ekono-
micznych podstaw. Teraz historia konstruowana by∏a na drodze mediacji pomi´dzy ekonomià
a spo∏eczeƒstwem. Formy kulturowe by∏y z kolei postrzegane przez niego w relacji do socjohisto-
rycznego rozwoju Êrodków produkcji, gdy˝ w∏aÊciwie zinterpretowane obiekty kultury ujawniajà to-
warzyszàce ich powstawaniu okolicznoÊci historyczne. Dlatego Lukácsowskie odczytania Balza-
ca, Zoli, Thomasa Manna, Kafki i innych pisarzy dostarczajà modeli lektury i analizy tekstów kry-
tycznych w specyficznych sytuacjach spo∏eczno-historycznych.
Nakazowa estetyka Lukácsa waloryzowa∏a krytyczny (i socjalistyczny) realizm jako model
sztuki progresywnej i atakowa∏a estetyk´ modernizmu. Stanowisko to zosta∏o zdecydowanie od-
rzucone przez kolejne pokolenia zachodnich marksistów – od Szko∏y Frankfurckiej po brytyjskie
studia kulturowe. Sam Lukács w póênym okresie swej twórczoÊci skierowa∏ si´ w stron´ bardziej
dogmatycznych form marksowskiej krytyki ideologicznej i oficjalnie odcià∏ si´ od wczeÊniejszej
utopijnej wizji, wed∏ug której literatura mia∏a byç Êrodkiem pojednania jednostek ze Êwiatem,
a sztuka – sposobem przezwyci´˝enia alienacji.
Ernst Bloch – inaczej ni˝ Lukács – podkreÊla∏ utopijny wymiar kultury zachodu i sposoby,
w jakich w tekstach kultury zakodowano t´sknot´ za lepszym Êwiatem i zmienionym spo∏eczeƒ-
stwem. Reprezentowane przez Blocha hermeneutyczne podejÊcie do kultury Zachodu zawiera∏o
poszukiwania wizji lepszego ˝ycia w kulturowych artefaktach – poczàwszy od tekstów Homera
i Bliblii, a na wspó∏czesnej reklamie i witrynach sklepowych skoƒczywszy (1986). Ten utopijny
impuls wnosi do
cultural studies
wyzwanie artykulacji sposobów, za pomocà których kultura do-
starcza alternatyw dla istniejàcego Êwiata oraz obrazów, idei i opowieÊci mogàcych promowaç
emancypacj´ jednostki i transformacj´ spo∏eczeƒstwa – perspektywy, która silnie wp∏ynie na
ukszta∏towanie myÊli Szko∏y Frankfurckiej i wspó∏czesnych teoretyków, takich jak chocia˝by Fre-
deric Jameson.
Wed∏ug w∏oskiego marksisty, Antonio Gramsciego, rzàdzàce si∏y intelektualne i kulturowe da-
nej ery tworzà form´ hegemonii (lub dominacji) poprzez idee i formy kultury nak∏aniajàce do zgo-
dy na rzàdy wiodàcych grup spo∏ecznych. Gramsci uwa˝a∏, i˝ jednoÊç dominujàcych grup spo-
∏ecznych jest zazwyczaj realizowana poprzez paƒstwo (jak mia∏o to miejsce w amerykaƒskiej re-
wolucji lub zjednoczeniu W∏och w XIX wieku), a instytucje „spo∏eczeƒstwa obywatelskiego” rów-
nie˝ odgrywajà istotnà rol´ w ustanowieniu spo∏ecznej hegemonii. Wed∏ug tego dyskursu, spo∏e-
czeƒstwo obywatelskie obejmuje mi´dzy innymi takie instytucje jak KoÊció∏, szkolnictwo, media
czy formy popkulturowe. Prowadzà one mediacje pomi´dzy prywatnà sferà indywidualnych i ro-
dzinnych interesów ekonomicznych, a publicznym autorytetem paƒstwa, stajàc si´ przestrzenià,
którà Habermas okreÊli∏ mianem „sfery publicznej”.
W koncepcji Gramsciego spo∏ecznoÊci podtrzymujà swojà stabilnoÊç poprzez po∏àczenie „do-
minacji” (lub si∏y) i „hegemonii”, zdefiniowanej jako przyzwolenie na „intelektualne i moralne przy-
wództwo”. Porzàdek spo∏eczny jest w niej tworzony i reprodukowany przez pewne instytucje i gru-
py brutalnie wykorzystujàce w∏adz´ oraz dominacj´ do utrzymania podzia∏ów i zasad ˝ycia spo-
∏ecznego (np. policja, wojsko, s∏u˝by nadzorcze itp.), gdy inne instytucje (jak religia, szko∏a, me-
dia) nak∏aniajà do zgody na dominujàcy porzàdek poprzez ustanowienie hegemonii – lub domina-
cji ideologicznej – konkretnego typu ∏adu spo∏ecznego (np. kapitalizm rynkowy, faszyzm, komu-
nizm itd.). Ponadto, spo∏eczeƒstwa ustanawiajà hegemoni´ m´˝czyzn i dominujàcych ras poprzez
instytucjonalizacj´ maskulinistycznej supremacji lub w∏adz´, jakà rzàdzàca rasa bàdê grupa etnicz-
na sprawuje nad podleg∏ymi grupami.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • klobuckfatima.xlx.pl