Karasowska A., semestr V

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Aleksandra Karasowska
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie
Krzywdzenie dzieci
w rodzinie alkoholowej
Szacuje się, że w Polsce w rodzinach alkoholowych żyje około 2 mln dzieci. W rodzinach
tych działają czynniki, które w istotny sposób utrudniają ich funkcjonowanie i wpływa-
ją na sytuację żyjących w nich dzieci, takie jak alkoholizm jednego lub obojga rodziców,
wspołuzależnienie, dysfunkcje ról rodzinnych, zaburzenia psychiczne rodziców (depresja,
osobowość aspołeczna), brak umiejętności życiowych (w szczególności wychowawczych),
bieda. Wiele z tych dzieci doznaje w swoich rodzinach krzywdy – różnych form przemo-
cy i zaniedbania. Dzieci te nie mogą zmienić swojej sytuacji. Ich cierpienie nie kończy
się na doświadczeniach przeżywanych w rodzinie. Niektóre z nich mają trudności
w przystosowaniu się do wymagań środowiska pozarodzinnego, odnoszą niepowodzenia
szkolne i w kontaktach z rówieśnikami. Skutki krzywdy doświadczonej w dzieciństwie
mogą rozciągać się na ich dalsze życie. Część z tych dzieci jest predysponowana do po-
wtórzenia losu swoich rodziców.
Autorka artykułu opisuje krzywdę i jej skutki dla rozwoju, opierając się na własnych do-
świadczeniach z pracy terapeutycznej z rodzinami alkoholowymi oraz z prowadzonych
szkoleń i konsultacji dla profesjonalistów pracujących z dziećmi alkoholików.
Szacuje się, że w Polsce w rodzinach al-
koholowych żyje około 2 mln dzieci, z cze-
go ponad połowa z nich znajduje się w sy-
tuacji drastycznie zagrażającej ich zdro-
wiu i rozwojowi
1
. Na sytuację dziecka wy-
chowującego się w rodzinie alkoholo-
wej wpływa wiele czynników związanych
z funkcjonowaniem środowiska rodzin-
nego – zarówno tych specyficznie alkoho-
lowych, jak i niespecyficznych. Szczególne
znaczenie ma tu fakt picia jednego lub
obojga rodziców, wzorzec picia, wystę-
powanie zaburzeń u drugiego rodzica
(współuzależnienie), stopień degradacji
życia rodziny, dostępność wsparcia ze-
wnętrznego.
W niniejszym artykule autorka, opierając
się na własnych doświadczeniach w pra-
cy terapeutycznej z rodzinami alkoholo-
wymi oraz z prowadzonych przez siebie
szkoleń i konsultacji
2
, prezentuje uwarun-
kowania i obszary krzywdy doznawanej
przez dzieci alkoholików, a także skutki
dla rozwoju i funkcjonowania dziecka.
1
www.parpa.pl.
2
Mowa tu o doświadczeniach w pracy w Wojewódzkim Ośrodku Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia
w Gdańsku, a także o doświadczeniach z prowadzonych szkoleń i konsultacji dla osób pracujących z dziećmi
alkoholików w świetlicach socjoterapeutycznych.
1
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
Czynniki działające w rodzinie alkoholowej,
które mają wpływ na krzywdę dziecka
Alkoholizm
Osoba uzależniona pije w sposób nie-
kontrolowany, niszcząc siebie i rodzinę.
W miarę rozwoju choroby coraz bardziej
traci kontrolę nad swoim zachowaniem,
może także pojawić się agresja, która pro-
wadzi do przemocy. Życie rodziny koncen-
truje się na alkoholiku, na zapobieganiu
piciu lub neutralizowaniu jego skutków.
Wzór picia w istotny sposób wpływa na po-
ziom destrukcji w rodzinie – upijanie się,
połączone z agresją i nieprzewidywalnym
zachowaniem, może być bardziej uciążli-
we dla bliskich osób, niż zamykanie się
z butelką w pokoju i wycofywanie z życia
rodzinnego. Długotrwałe ciągi alkoholo-
we na przemian z okresami abstynencji
skazują rodzinę na życie jak na huśtawce.
Ogromne znaczenie ma fakt picia jed-
nego lub obojga rodziców. Dziecko mające
pozytywny związek z choćby jednym tylko
opiekunem, może być odporniejsze na dys-
funkcyjne oddziaływanie rodziny niż takie,
które nie ma nawet tego (Bushweller 1995).
W sytuacji kiedy piją oboje rodzice, spo-
żywanie alkoholu staje się normą, co bar-
dzo zwiększa prawdopodobieństwo przeka-
zania dziecku negatywnych wzorców ro-
dzinnych. Ponadto, kiedy degradacja wy-
wołana uzależnieniem dotyczy obojga ro-
dziców, maleją szanse dziecka na otrzy-
manie opieki i wsparcia w rodzinie.
cie męża znacząco wpływa na jej zacho-
wanie i kondycję psychiczną. U wielu żon
alkoholików rozwija się zaburzenie przy-
stosowania, zwane współuzależnieniem
3
,
które upośledza funkcjonowanie w roli
matki. Koncentracja na alkoholiku, kon-
trolowanie go, walka o butelkę, pochła-
nia całą energię i uwagę, doprowadzając
do zaniedbywania potrzeb dzieci.
Dysfunkcyjny system rodzinny
Rodzina alkoholowa jest systemem dys-
funkcyjnym, którym rządzą sztywne regu-
ły, służące utrzymaniu chorej równowagi:
– „nie mów”, czyli zachowaj milczenie na
temat tego, co dzieje się w rodzinie;
– „nie ufaj” zarówno członkom własnej ro-
dziny, jak i obcym, ponieważ zaufanie
zagraża doznaniem krzywdy;
– „nie odczuwaj”, to znaczy nie zagłębiaj się
we własne emocje (bądź „twardy”).
Życie członków rodziny jest podporząd-
kowane konieczności utrzymania tajem-
nicy, obejmującej picie i jego skutki, tzw.
tabu. Rodzina zaprzecza problemom,
ukrywa je przed światem zewnętrznym,
co prowadzi do izolacji i zmniejszenia szan-
sy na otrzymanie pomocy.
Zarówno osoby uzależnione, jak
i współuzależnione w sposób destrukcyj-
ny pełnią role rodzinne – małżeńskie i ro-
dzicielskie. W relacji między małżonkami
dochodzi do częstych konfliktów, które
kończą się awanturami lub zerwaniem
kontaktu. W tych rozgrywkach dzieci sta-
ją się obiektem manipulacji ze strony
rodziców. Wszyscy członkowie rodziny
Współuzależnienie
Ważne z punktu widzenia sytuacji dziec-
ka jest funkcjonowanie współmałżonka
alkoholika. Dla wielu dzieci w rodzinach
alkoholików niepijąca matka jest jedy-
nym źródłem oparcia. Niestety, często pi-
3
Trwała adaptacja do stresora, jakim jest osoba pijąca i jej zachowanie, staje się przyczyną wystąpienia stałych
zaburzeń przystosowania u dorosłych członków rodziny alkoholika. Mimo iż współuzależnienie nie zostało jeszcze
wpisane przez Światową Organizację Zdrowia do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn
Zgonów, wielu specjalistów zajmujących się terapią problemów alkoholowych jest zgodnych, że można wyróżnić
szereg ściśle określonych objawów, które pozwalają na rozpoznanie u osoby badanej zespołu zaburzeń
osobowości, określanego mianem współuzależnienia (www.parpa.pl).
2
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
wchodzą w sztywne role, które ograni-
czają ich możliwość rozwoju i kształto-
wania własnej tożsamości
4
.
osobowość aspołeczna), brak umiejętności
życiowych (w szczególności wychowaw-
czych), bieda. Są one niekiedy skutkiem
choroby alkoholowej lub ich geneza sięga
okresu przed uzależnieniem. Współwystę-
powanie wielu problemów powoduje, że
sytuacja dzieci wychowujących się w ta-
kich rodzinach jest szczególnie trudna.
Inne problemy
W opisywanych rodzinach występują
często także inne problemy, takie jak za-
burzenia psychiczne rodziców (depresja,
Mapa krzywdy
Krzywdzenie dzieci to każde działanie
lub bezczynność jednostki, instytucji lub
społeczeństwa jako całości i każdy rezul-
tat takiego działania lub bezczynności,
który deprawuje równe prawa i swobody
dzieci i/lub zakłóca ich optymalny rozwój
(Gill, za www.fdn.pl).
Krzywdzenie może się odbywać w czte-
rech wymiarach:
– przemoc fizyczna,
– przemoc psychiczna,
– wykorzystanie seksualne,
– zaniedbywanie.
W rodzinach alkoholowych dzieci do-
znają wszystkich tych rodzajów krzywdy.
współżyciem w małżeństwie, z kłopota-
mi bytowymi, zawodowymi itd. (Melli-
bruda 2001).
Z moich doświadczeń w pracy z rodzi-
nami alkoholowymi wynika, że znacznie
częściej spotykamy się z tym drugim ro-
dzajem krzywdy. Atmosfera pełna napię-
cia sprzyja agresji, a dziecko łatwo może
się stać obiektem jej rozładowania zarówno
dla pijącego, jak i niepijącego rodzica.
Jest to tym bardziej prawdopodobne, że za-
równo alkoholicy, jak i osoby współuza-
leżnione łatwo tracą kontrolę nad swoim
zachowaniem. Czasami problemy wycho-
wawcze z dzieckiem stają się pretekstem
do bicia, jednak nawet wtedy w rzeczywi-
stości służą rozładowaniu napięcia i od-
wracaniu uwagi od problemu picia (tak
się dzieje w przypadku dziecka, które peł-
ni rolę „kozła ofiarnego” w rodzinie).
Przemoc dokonuje się w tych rodzi-
nach nie tylko pod wpływem alkoholu, ale
także na trzeźwo. Wielu pacjentów, alko-
holików i żon zgłaszających się po pomoc
do ośrodka, w którym pracowałam, przy-
znawało się do bicia swoich dzieci
5
. Jed-
nak dzieci uczestniczące w prowadzonych
przeze mnie grupach dużo rzadziej ujaw-
niały takie fakty – chroniły swoich rodzi-
ców. Izolacja rodziny od świata zewnętrz-
nego sprzyjała rozwijaniu się przemocy.
16-letni chłopiec, mający problemy w szko-
le, był katowany przez ojca za każdą złą
Przemoc fizyczna
Dzieci, żyjąc w rodzinach alkoholo-
wych, znacznie częściej doświadczają prze-
mocy fizycznej, niż dzieci pochodzące z in-
nych rodzin (Robinson 2003).
W krzywdzeniu fizycznym można do-
strzec dwie jego odmiany:
– dotkliwe karanie dziecka, w którym zada-
wanie bólu jest uzasadnione regułami,
przepisami, oceną zachowania dziecka,
i często jest zniekształcane przez różne
uzasadnienia, racjonalizacje;
– krzywdzenie będące rezultatem agresji
rodziców i potrzeby rozładowania agre-
sywnych uczuć, które bardzo często nie
mają nic wspólnego z dzieckiem, ale ze
4
Zgodnie z systemowym ujęciem rodziny dzieci mogą przyjmować role bohatera, kozła ofiarnego, maskotki lub
zagubionego dziecka. Rola zostaje narzucona dziecku przez rodzinę i pomaga mu przetrwać w chorym systemie
rodzinnym (Robinson, Lyn Rhoden 2003).
5
Z badań przeprowadzanych wśród pacjentów placówek odwykowych wynika, że 40% z nich krzywdzi swoje
dzieci (Mellibruda 2001).
3
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
ocenę. Kiedy nie otrzymał promocji do na-
stępnej klasy, i on, i matka byli przekona-
ni, że tym razem ojciec go zabije. Pomi-
mo tak ogromnego poczucia zagrożenia,
nie zdecydowali się szukać pomocy na
zewnątrz, woleli podrobić świadectwo.
Inny chłopiec pod wpływem wstrząsu
emocjonalnego wyznał mi, że jest mal-
tretowany przez ojca, który wychowuje
go samotnie po śmierci matki:
Tata bije
mnie, kiedy wraca do domu pijany. Po-
znaję to po jego krokach i wtedy się cho-
wam, ale zwykle mnie znajduje. Bije aż się
zmęczy.
Jednak później, gdy chłopiec
ochłonął, próbował mnie przekonać
, że
tata jest dobry – kiedy nie pije, gotuje obia-
dy, opiekuje się mną [...].
Dzieci często przyznawały, że są ofia-
rami przemocy, ale dopiero wtedy, kiedy
odnosiły widoczne urazy. Niektóre nawet
wówczas próbowały zaprzeczać, twier-
dząc, że, na przykład, pobiły się z kole-
gą. Starsza młodzież w rozmowach cza-
sami ujawniała poważne urazy, na przy-
kład złamania, które nie były leczone.
Mama nie poszła ze mną do lekarza, bo
wtedy by się wydało, że tata pije i bije nas.
Nie puszczała mnie do szkoły, aż mi się
zrosło –
wyznała pacjentka, której na pa-
miątkę tego wydarzenia pozostał nie-
sprawny palec u ręki.
18-letnia dziewczyna mieszkała z dziad-
kami. Jej rodzice, alkoholicy, od lat byli
pozbawieni władzy rodzicielskiej, jednak
pomimo tego kilka razy w miesiącu od-
wiedzała ich. Podczas tych wizyt była
przez nich bita, co ukrywała przed dziad-
kami:
Chodziłam tam, bo martwiłam się
o nich, że zapiją się na śmierć, że ojciec za-
bije matkę. Czułam się winna, że ja mam
dobrze, a oni żyją w nędzy. Nie mogłam po-
wiedzieć dziadkom, że mnie biją, bo zaka-
zaliby mi tych kontaktów.
W opisanych przypadkach mechani-
zmy działające w rodzinie alkoholowej
sprzyjały narastaniu przemocy przez wie-
le lat i jednocześnie utrudniały jej ujaw-
nienie. Dzieci doznawały tu szczególnej
krzywdy, związanej nie tylko z urazami
fizycznymi, ale także psychicznymi:
– utraciły poczucie bezpieczeństwa w rela-
cji z rodzicem, który stosował przemoc;
– zostały zdradzone przez drugiego ro-
dzica, który nie potrafił ochronić ich
przed przemocą;
– zostały pozbawione jakiegokolwiek opar-
cia i poczucia bezpieczeństwa, także ze-
wnętrznego, i to często w sytuacji za-
grożenia życia;
– za potrzebę więzi z rodzicami musiały
zapłacić przyjmowaniem bólu i upo-
korzenia;
– szukając pomocy, czuły się winne zdra-
dy rodziców;
– chroniąc rodziców, przyjmowały na sie-
bie odpowiedzialność za przemoc, płacąc
za to poczuciem winy.
Przemoc psychiczna
Przemoc psychiczna w rodzinach al-
koholowych ma wiele odmian.
Poniżanie, wyzwiska, zastraszanie
W rodzinach, z którymi pracowałam,
przemoc słowna pojawiała się niemal za-
wsze. W pełnych napięcia relacjach po-
między członkami tych rodzin wyzwiska
stawały się podstawowym sposobem wy-
rażania negatywnych uczuć, a poniżanie
służyło podbudowaniu poczucia własnej
wartości. Pijany ojciec sadzał w kuchni
matkę i córki i przez wiele godzin im wy-
myślał, obrzucając wyzwiskami i obwi-
niając o swoje niepowodzenia życiowe.
W tym czasie nie wolno im było się ru-
szyć ani odezwać.
Takie traktowanie szczególnie dotyka-
ło dzieci, które dopiero odkrywały, kim są
i budowały obraz siebie, opierając go w du-
żym stopniu na informacjach otrzymywa-
nych od rodziców.
Dwie siostry, bliźniaczki, od dzieciństwa
słyszały, że są głupie i nic w życiu nie osią-
gną. Niepowodzenia szkolne stawały się pre-
tekstem do kolejnych wyzwisk i upokorzeń.
4
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
Niestety, często działał tu mechanizm
„samospełniającego się proroctwa” – wy-
zywane dzieci zachowywały się zgodnie
z przyczepionymi im etykietkami „nieuka”,
„złodzieja” czy „nieudacznika”.
ga przemoc jako nieuchronny aspekt ro-
dzinnego życia, gdzie zwycięża silniejszy,
a słabszy zostaje upokorzony, może uznać,
że sprawca oferuje więcej oparcia i szans
na przetrwanie.
Najbardziej dramatyczne są te sytuacje,
gdy ojciec – sprawca przemocy wybiera
syna do roli swojego „pomocnika” (Kara-
sowska 2001). Pacjentka opowiadała, jak
mąż trzymał ją i zachęcał kilkunastolet-
niego syna do bicia. Mówił mu, że
matka
jest zła i głupia, dlatego trzeba ją wychować
.
Również inne pacjentki w grupie dla
osób doznających przemocy skarżyły się
na agresje ze strony dorastających dzieci,
najczęściej chłopców.
Przemoc niszczy zasoby zaradcze ko-
biety, uniemożliwia jej prawidłowe funk-
cjonowanie w roli matki. Często nawet na-
turalne w rozwoju dziecka zachowania (wy-
rażanie własnej woli, bunt) odbiera jako
dominację dziecka nad nią i reaguje wy-
cofaniem oraz uległością.
Matka czteroletniego chłopca przekony-
wała mnie, że jej synek jest od niej silniej-
szy:
On zachowuje się tak jak ojciec, krzy-
czy na mnie, wyzywa, bije pięściami, boję
się go i cała kulę się w sobie
. Rolą rodzica
jest kontrolowanie agresywnych zachowań
dziecka oraz uczenie go samokontroli.
Szczególne zadanie przypada ojcu – po-
winien chronić matkę przed agresją syna.
W opisanych tu przypadkach doszło
do poważnego nadużycia. Ojcowie wykorzy-
stywali naturalną potrzebę dziecka iden-
tyfikacji i bliskości, wzmacniając agresję
chłopca i kierując ją przeciwko matce.
Dziecko przeżywało straszliwe rozdarcie.
Aby utrzymać związek z ojcem, musiało
niszczyć własną matkę. Jeśli ona nie po-
trafiła postawić granic, spełniała się jego
najgorsza obawa, że własną agresją jest
w stanie zniszczyć najbliższą osobę, któ-
rej tak potrzebuje. Jest to bardzo poważ-
ny uraz dla psychiki dziecka.
Z relacji matek wynika, że chłopcy
cierpieli na zaburzenia snu, mieli kosz-
mary nocne, silne lęki, niekontrolowane
ataki agresji wobec innych osób, przed-
Dziecko jako świadek przemocy
pomiędzy rodzicami
Matki, z którymi pracowałam, często
mówiły:
On jest dobrym ojcem, bije tylko
mnie, dzieci nie rusza
. Nie zdawały sobie
sprawy z tego, że dzieci zmuszone do
uczestniczenia w takich sytuacjach dozna-
ją poważnych urazów. Doświadczają po-
dwójnej straty – oboje rodzice, zarówno
sprawca, jak i ofiara, przestają być źró-
dłem oparcia i poczucia bezpieczeństwa.
W stosunku do rodzica, który stosuje prze-
moc, dziecko może odczuwać lęk, żal, któ-
ry z czasem zmienia się w nienawiść.
Z kolei rodzic wchodzący w rolę ofiary
zostaje zdeprecjonowany w oczach dziec-
ka, okazuje się zbyt słaby, bezradny i dziec-
ko widzi, że nie może liczyć na jego ochro-
nę. Jednocześnie boi się o niego, czuje się
odpowiedzialne. Często w takiej sytuacji
traci szacunek do obojga rodziców, któ-
rzy przestają być dla niego autorytetem.
Niekiedy dziecko, nie mogąc poradzić
sobie z lękiem i bezradnością, porzuca
rolę biernego świadka i wchodzi pomię-
dzy rodziców jako obrońca ofiary. Młoda
dziewczyna wyraźnie pamiętała moment,
gdy, mając 7 lat, świadomie podjęła decy-
zję, że będzie bronić matkę. Zaczęła krzy-
czeć na ojca, który ją dusił, i ten przestra-
szył się. Od tego czasu, będąc przekona-
na, że życie matki zależy od niej, bała się
wychodzić z domu, nigdzie nie wyjeżdża-
ła. Często, gdy stawała w jej obronie, ścią-
gała na siebie agresję ojca.
Sytuacje, w których dzieci poprzez de-
strukcyjne postawy dorosłych są zmuszone
do podejmowania tak dramatycznych decy-
zji, należy uznać za przemoc psychiczną.
Zdarza się, że dziecko uczestniczące
w przemocy pomiędzy rodzicami identy-
fikuje się ze sprawcą. Ma to swoje uza-
sadnienie psychologiczne. Jeżeli spostrze-
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • klobuckfatima.xlx.pl