Kirkor Stanisław - Legia Nadwiślańska 1808-1814, Historia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
OFICYNA POETìW I MALARZY
Londyn 1981
O legionach wþoskich generaþa DĢbrowskiego pisaþo wielu autorw, ich historia jest dobrze znana.
Ostatnio pogþħbiþy ja prace prof. Jana Pachoıskiego
1)
. Z legii wþoskich powstaþa Legia
NadwiĻlaıska, tam poszli oficerowie i podoficerowie z Wþoch, a takŇe wielu Ňoþnierzy. Oni
stanowili wiħŅ þĢczĢcĢ nowĢ legiħ z dawnymi, a jak bardzo ta wiħŅ byþa waŇna, wskazuje najlepiej
smutna historia drugiej Legii NadwiĻlaıskiej, gdzie tej wiħzi nie byþo.
Gen. M. Kukiel okreĻliþ Legiħ NadwiĻlaıskĢ, zaprawionĢ w bojach w Hiszpanii, jako
áwojsko
znakomite, w niczym nie ustħpujĢce najlepszym francuskimÑ
. Pisaþ, Ňe byþa to
ánajĻwiet-niejsza
piechota w naszych dziejach (obok pŅniejszych puþkw starych Krlestwa) aŇ po nasze dniÑ
2)
. W
wielu pracach historycznych czytamy o tej Legii i rŇne epizody z jej walk weszþy do literatury
powieĻciowej. Zajmuje ona zaszczytne miejsce w naszej legendzie narodowej, a mimo to nie
doczekaþa siħ dotĢd szczegþowego opracowania swej historii. Nie zostaþ opublikowany wykaz jej
oficerw, nawet co do dowdcw poszczeglnych puþkw Legii w rŇnych okresach jej istnienia
istniejĢ tylko niekompletne i czasem bþħdne informacje.
Tej luki nie zapeþniþ oczywiĻcie szkic o Legii NadwiĻlaıskiej, jaki zamieĻciþem w pracy pt.
áPolscy
donatariusze NapoleonaÑ
3)
. Moim celem byþo wtedy tylko zestawienie tego materiaþu
archiwalnego, na jaki natrafiþem w trakcie innych badaı, i uzupeþnienie nim tych wiadomoĻci o
Legii NadwiĻlaıskiej, ktre sĢ rozsiane w rŇnych publikacjach historycznych
4)
.
Obecna praca podaje historiħ Legii NadwiĻlaıskiej na podstaiwie dostħpnego dla mnie materiaþu
archiwalnego i bibliotecznego. Legia NadwiĻlaıska skþadaþa siħ przez krtki okres poczĢtkowy z
trzech puþkw piechoty i puþku uþanw. Dekret z 24 czerwca 1808 r. o nowej organizacji Legii
stanowiþ, Ňe puþk uþanw bħdzie miaþ innĢ Radħ AdministracyjnĢ niŇ puþki piechoty, co faktycznie
wydzieliþo ten puþk z ram organizacyjnych Legii NadwiĻlaıskiej. Nowemu komendantowi Legii
NadwiĻlaıskiej przekazano tylko puþki piechoty. Mimo to uwaŇaþem, Ňe wyþĢczenie puþku uþanw
NadwiĻlaıskich z historii Legii NadwiĻlaıskiej byþoby bþħdem, gdyŇ wsplne byþy ich poczĢtki i
przez pierwsze pþ roku brali udziaþ w tych samych operacjach wojennych. Potem rozdzieliþy siħ
ich losy i wþaĻciwie odrħbnĢ byþa pŅniejsza historia Legii NadwiĻlaıskiej, odrħbna zaĻ uþanw
NadwiĻlaıskich. To mi narzuciþo ukþad tej pracy, nie zawsze ĻciĻle zgodny z chronologiĢ
poszczeglnych kampanii wojennych.
Materiaþ archiwalny jest ogromny. W Archives Nationales w ParyŇu w serii AF IV sĢ oryginalne
dekrety Napoleona, pomieszczone chronologicznie w duŇych pudþach czyli kartonach
(ácartonsÑ)
ktrych jest blisko tysiĢc
5)
. JeĻli siħ zna datħ dekretu, dokþadnĢ lub przybliŇonĢ, katalog wskaŇe, w
ktrym kartonie naleŇy go szukaę. Tam wiħc moŇna znaleŅę tak dekrety odnoszĢce siħ do spraw
organizacyjnych Legii, jak i spraw osobowych, takich jak nominacje, awanse, przenoszenie w stan
nieczynny, nadania tytuþw lub donacji, czy teŇ krzyŇy Legii Honorowej. Zbir ten jest tym
waŇniejszy, Ňe do dekretw sĢ dodane akta je poprzedzajĢce, wnioski, listy, stany sþuŇby. Nie
twierdzħ, Ňe ten zbir jest kompletny, moŇliwe, Ňe sĢ w nim braki, ale na pewno stosunkowo
nieznaczne. W serii AF* IV sĢ, niekompletne, odpisy dekretw. Czasem wiħc i tam wypada szukaę.
Nie mniej waŇne sĢ archiwa dawnego Ministerstwa Wojny, obecnie zwane
Service Historique de
lÓArme
, w Chateau de Vincennes pod ParyŇem
6)
. Tam w serii X
L
jest dziewiħę pudeþ tak zwanych
polskich. Te sĢ najlepiej znane badaczom polskim. ObejmujĢ one tak okres wþoski legionw jak i
hiszpaıski oraz pŅniejsze lata, aŇ po rok 1815 wþĢcznie. Niestety panuje w nich wielki chaos, nie
ma ani inwentarza zawartoĻci kartonw, ani Ňadnego systemu w rozmieszczeniu akt.
Oprcz serii X
L
jest jeszcze kilka innych kartonw, zawierajĢcych akta odnoszĢce siħ do oddziaþw
polskich, jak np. szwadron szwoleŇerw na Elbie, zakþad polski w Reims i potem w Soissons w
1815 itd.
Poszukiwaı nie moŇna ograniczyę do kartonw polskich. Trzeba siħgnĢę do akt tych korpusw czy
dywizji, w ktrych skþad wchodziþy puþki polskie. Korpusy wzglħdnie dywizje francuskie
sporzĢdzaþy 1 i 15 kaŇdego miesiĢca wielkie wykazy zwane
áSituationsÑ,
podajĢce najwaŇniejsze
dane ich dotyczĢce. W
áSituationsÑ
3. korpusu w Hiszpanii lub dywizji gen. Serasa sĢ wiħc
dokþadne dane odnoszĢce siħ do czterech puþkw piechoty Legii. W
áSituationsÑ
4. korpusu sĢ
informacje o puþku uþanw. Niestety zbiory tych
áSituationsÑ
nie sĢ kompletne. Za czas pobytu
Legii w Hiszpanii moŇna znaleĻę tylko mniej niŇ poþowħ tych wykazw, ale i te dajĢ dane bardzo
cenne dla ustalenia siþy liczebnej poszczeglnych puþkw i batalionw Legii, ich strat i
rozmieszczenia. Gorzej jest z okresem pŅniejszym. W zbiorze Gwardii za rok 1812 sĢ tylko cztery
áSituationsÑ
dywizji Legii NadwiĻlaıskiej. TakŇe inne akta, bardzo cenne dla historii oddziaþw
polskich, moŇna znaleŅę w kartonach korpusw czy dywizji francuskich. OczywiĻcie nie mogħ
uwaŇaę, Ňe wyczerpaþem wszystko, co dla tematu mej pracy znajduje siħ w kartonach francuskich.
To by wymagaþo zbyt dþugich poszukiwaı. Musiaþem siħ ograniczyę do zbadania tych kartonw,
ktre mi wskazaþy inne Ņrdþa, lub po prostu intuicja.
Oprcz kartonw, z ktrych kaŇdy ma innĢ sygnaturħ archiwalnĢ, sĢ w archiwum wojskowym w
Vincennes teczki personalne oficerw bez Ňadnej sygnatury za lata 1791-1847, uporzĢdkowane
alfabetycznie. NiewĢtpliwie na tych teczkach opieraþ siħ gþwnie Mieczysþaw Jerzy Kosiıski, ktry
przed ostatniĢ wojnĢ zbieraþ materiaþy odnoĻnie polskich oficerw w armii napoleoıskiej
7)
. Z tek
polskich wykorzystaþ tylko pierwszĢ (X
L
1), moŇe wybuch wojny nie pozwoliþ mu zajrzeę do
dalszych. W czasie ewakuacji wojennej niektre teczki personalne ulegþy prawdopodobnie
zagubieniu, lub zostaþy potem Ņle umieszczone. WartoĻę materiaþw Kosiıskiego polega wiħc na
tym, Ňe sĢ w nich informacje odnoĻnie tych oficerw, ktrych teczek personalnych po wojnie nie
moŇna juŇ byþo odnaleŅę.
Francuzi opublikowali ogromnĢ iloĻę dokumentw z epoki napoleoıskiej. W czasie panowania
Napoleona III ukazaþy siħ 32 tomy
áCorrespondance de Napolon IÑ,
w tomach 16 do 27 moŇna
znaleŅę wiele przyczynkw do historii Legii NadwiĻlaıskiej z lat 1807-1848
8)
. Nie znalazþem ich w
kilku uzupeþnieniach, wydanych we Francji w latach pŅniejszych. Natomiast jest ich kilka bardzo
waŇnych w dwu uzupeþnieniach opublikowanych przez prof. A. Skaþkowskiego
9)
. Nie wyczerpaþo
to tematu. Dokumentw tego samego rodzaju jest jeszcze nie ogþoszonych bardzo wiele. Uzyskaþem
z Archives Nationales duŇĢ liczbħ fotokopii takich dokumentw z podpisami lub adnotacjami
Napoleona, i najwaŇniejsze z nich opublikowaþem w Antemurale
10)
. Prof. Skaþkowski podaþ
rwnieŇ wiele materiaþu archiwalnego w przypisach do swoich prac historycznych
11)
. Dla historii 2.
puþku uþanw NadwiĻlaıskich trochħ materiaþu Ņrdþowego moŇna znaleĻę w ksiĢŇce R.
ýubieıskiego pt.
áGeneraþ Tomasz Pomian ýubieıskiÑ
12)
.
KsiĢŇka ta jest przede wszystkim
publikacjĢ listw Tomasza ýubieıskiego do jego Ňony.
Drobne przyczynki dla tematu tej pracy moŇna znaleĻę w materiaþach, wydanych przez A. du Casse
oraz w publikacji dokumentw Franois Fain
13)
.
W Krakowie jest archiwum gen. Chþopickiego, wchodzĢce w skþad Archiwum Paıstwowego miasta
Krakowa i woj. krakowskiego
14)
. W tym archiwum, w teczkach 3-8, jest ogromne bogactwo
dokumentw, niezmiernie waŇnych dla skreĻlenia historii Legii NadwiĻlaıskiej. SĢ wykazy z
okresu organizacji Legii NadwiĻlaıskiej, jest peþny zbir korespondencji gen. Chþopickiego z
generaþami francuskimi w czasie operacji w Hiszpanii. Brak jest danych dla okreĻlenia stanu
liczbowego puþkw Legii w rŇnych okresach, ale w tej mierze, jak i pod paru innymi wzglħdami,
archiwum Chþopickiego jest doskonale uzupeþnione materiaþami z archiww francuskich.
Brakiem mej pracy jest to, Ňe nie wykorzystaþem archiww hiszpaıskich. Choę one nie mogĢ byę
tak waŇne, jak archiwa wþoskie dla historii legionw DĢbrowskiego, tym niemniej byþoby wskazane
je zbadaę. Rezultat tych badaı najpewniej nie byþby przyjemny. Byþby to obraz nastrojw i
warunkw, w jakich przyszþo prowadzię wojnħ w Hiszpanii.
Uzupeþnieniem badaı archiwalnych sĢ pamiħtniki. MoŇna tam znaleĻę fakty, daty i nazwiska, maþo
waŇne dla oglnej historii kampanii wojennej, natomiast bardzo poŇyteczne dla historii opisywanej
jednostki wojskowej. Nade wszystko jednak naleŇy szukaę tam tego, czego Ňadne akta nie dadzĢ:
zrozumienia warunkw Ňycia Ňoþnierzy, ich myĻli i troski, radoĻci i ble.
Na czoþo pamiħtnikw dla Legii NadwiĻlaıskiej wybijajĢ siħ wspomnienia Henryka Brandta
15)
. Ten
Prusak i luteranin pisze o Legii i swoich tam kolegach, zwierzchnikach i Ňoþnierzach, z takim
umiþowaniem, jak nie mgþby tego uczynię najlepszy Polak. Prawda, Ňe byþ on wtedy na drodze do
peþnego spolszczenia i Ňe w tym nastroju spisywaþ wwczas swoje notatki, ale opracowaþ je dopiero
pþ wieku potem, gdy jako generaþ pruski byþ na emeryturze. W pŅniejszych latach kariery Brandt,
juŇ jako generaþ, byþ wykþadowca w pruskiej akademii wojskowej w Berlinie. Znaþ caþĢ wczesnĢ
literaturħ o kampaniach hiszpaıskiej i rosyjskiej, studiowaþ te sprawy i miaþ wþasnĢ o nich opiniħ.
Wskutek tego w jego pamiħtnikach z okresu sþuŇby w Legii NadwiĻlaıskiej znalazþy siħ takŇe
opinie pŅniejszego znawcy historii wojskowoĻci i wojen tamtego okresu. Jest w nich czasem
polemika z innymi autorami, sĢ krytyczne uwagi, nakreĻlone z perspektywy czasu. Ale
jednoczeĻnie stary generaþ zachowaþ nietkniħte wszystkie swe mþodzieıcze odczucia z tamtego
okresu, swĢ miþoĻę dla mþodziutkiej Hiszpanki, swĢ przyjaŅı dla ņarskiego.
W pamiħtnikach Brandta w wydaniu niemieckim, ujħtych w trzech tomach, tom pierwszy koıczy
siħ na jego powrocie do Ksiħstwa Warszawskiego z kampanii rosyjskiej 1812 r. NaleŇy Ňaþowaę, Ňe
opuĻciþ nastħpny okres aŇ do bitwy lipskiej, kiedy zostaþ ranny i wziħty do niewoli. Jedynie tylko na
poczĢtku tomu drugiego, w wielkim skrcie, sĢ podane nazwy miejscowoĻci, przez ktre Legia
przechodziþa, nazwy bitew, w ktrych braþa udziaþ. NiewĢtpliwie i tam mþody oficer robiþ swoje
notatki, ale stary generaþ pruski wolaþ je w druku opuĻcię. ýatwo zrozumieę, dlaczego. Nie
wypadaþo mu opisywaę swych wraŇeı mþodzieıczych z oblħŇenia Poczdamu, z walk na terenie
Prus i Saksonii z wojskami pruskimi. Bardzo wielka szkoda, gdyŇ braku tego opisu nie zastĢpiþ
Ňaden inny pamiħtnik, Ňadna zachowana relacja sþuŇbowa. Dla tego okresu dziejw Legii najmniej
mamy danych Ņrdþowych.
Pierwszy tom Pamiħtnikw Brandta zostaþ przetþumaczony na jħzyk polski i wydany w trzech
czħĻciach
16)
. Tþumaczenie jest zþe. Nie tylko opuszczone zostaþy niektre sþowa, zdania, czy
nazwiska, nawet caþe ustħpy - to byþoby jeszcze najmniejsze zþo - ale tþumacz uznaþ za wþaĻciwe
poprawiaę u Brandta pisowniħ polskich nazwisk i miejscowoĻci.
Czasem to zrobiþ dobrze, czasem Ņle. Zupeþnie bþħdnie poprawiþ nazwisko Karpisz na KupĻę,
Mutrecy na Milberg. Gorzej, Ňe miejscowoĻę Bbr, gdzie Napoleon byþ w czasie odwrotu, poprawiþ
na Bobrjsk, z ktrego nigdy Rosjanie nie byli wyparci, zaĻ rzeczkħ Goina (powinno byę Hajna) za
BerezynĢ poprawiþ bez sensu na DŅwinħ. Polskie tþumaczenie pamiħtnikw Brandta jest bardzo
przyjemnĢ lekturĢ, kto chce z nich jednak korzystaę dla celw badawczych powinien siħgnĢę po
oryginaþ niemiecki. Muszħ jednak ostrzec, Ňe i w pamiħtnikach Brandta, w zestawieniu z
dokumentami archiwalnymi, moŇna znaleŅę bþħdy.
Brandt czħsto wspomina pamiħtniki marszaþka Sucheta.
17)
. Jest to drugie Ņrdþo pamiħtnikarskie,
dla historii Legii w Hiszpanii bardzo waŇne.Brandt z natury rzeczy opisywaþ gþwnie dzieje puþku,
w ktrym sþuŇyþ, to jest drugiego puþku Legii. Suchet pisze o wszystkich trzech puþkach Legii i o
uþanach Klickiego. SĢ u Sucheta drobne niedokþadnoĻci, ktre Brandt mu wytyka, takŇe to, Ňe
czasem myli poszczeglne puþki Legii. Zarzut sþuszny, þatwy do poprawienia po zbadaniu
áSituationsÑ
Armii Aragonii. SĢ to jednak drobne usterki, a dla zrozumienia i opisu dziaþaı
wojennych, w ktrych Legia braþa udziaþ i warunkw Ňycia w Hiszpanii pod rzĢdami Sucheta jego
pamiħtniki sĢ Ņrdþem bezcennym. Nie mogħ tego samego powiedzieę o pamiħtnikach marszaþka
Soulta
18)
, ktre sĢ bardzo pobieŇne i maþo dajĢ materiaþu dla historii puþku uþanw NadwiĻlaıskich,
ktry w Hiszpanii byþ przez trzy lata pod jego rozkazami.
Dobre sĢ pamiħtniki J. Mroziıskiego, opisujĢce udziaþ puþkw polskich w pierwszym i drugim
oblħŇeniu Saragossy
19)
. Staraþ siħ wykorzystaę dostħpne mu Ņrdþa francuskie i hiszpaıskie, mimo
to podane przez niego szczegþy walk wymagajĢ sprawdzania. Natomiast wyliczenie zabitych i
rannych oficerw polskich, choę na pewno niekompletne, stanowi materiaþ bardzo waŇny. PodjĢþ
prbħ obliczenia oglnych strat polskich przy oblħŇeniach Saragossy, jedynĢ, jaka jest mi znana.
Dla dziejw pierwszego puþku uþanw NadwiĻlaıskich mamy pamiħtniki Wojciecha
Dobieckiego
20)
, Kajetana Wojciechowskiego
21)
i
áUþana NadwiĻlaıskiegoÑ
22)
.
Nie zwrcono uwagi na to, Ňe autorem
áUþana NadwiĻlaıskiegoÑ
jest ten sam Wojciechowski, na co
wskazuje szereg identycznych opisw. Tak np. przygoda pod Lorca, gdy spieszonego
Wojciechowskiego ratuje kpt. Walewski, lub krtki opis wypadkw 1813 r. i myszy, zwiastujĢcej
Ļmierę kpt. Doliıskiego, wskazujĢ niezawodnie na jednego autora, Wojciechowskiego. Pamiħtnik
Dobieckiego jest dobry, napisany z umiarem. Niestety, odszedþ on z Hiszpanii przed koıcem 1808
roku i wszystkie jego opisy dla pŅniejszego okresu sĢ wziħte z drugiego Ņrdþa, a wiħc nie majĢ
Ňadnej wartoĻci dla badacza. Pierwsza wersja pamiħtnikw Wojciechowskiego
áUþan
NadwiĻlaıskiÑ
pochodzi z roku 1822, wskazuje na to wzmianka o rewolucji w Hiszpanii i ukþon
pod adresem Aleksandra I w zakoıczeniu. W tej wersji jest bþĢd w chronologii zdarzeı, ktry zostaþ
poprawiony w wersji drugiej, napisanej duŇo pŅniej i wydanej w Warszawie w 1845 r. Wersja
pierwsza czerpie swe znaczenie ze ĻwieŇoĻci wspomnieı, wersja druga jest dþuŇsza i dokþadniej
opracowana. Mimo to i tu sĢ bþħdy. Najwiħkszym brakiem obu wersji jest jednak to, Ňe napisane sĢ
z ogromnĢ przesadĢ. W chwalebnej tendencji utrwalenia pirem chwaþy polskiego orħŇa
Wojciechowski zatraciþ poczucie umiaru, co przejawia siħ zwþaszcza w drugiej wersji, ktra nabraþa
wiele cech panegiryku. Jego metoda jest bardzo prosta. Pod Ciudad Real gen. Sebastiani,
dowodzĢcy bitwĢ, przybywa do polskiego puþku i sam wydaje rozkazy formowania szwadronw i
rozwiniħcia kolumny. Pod TalawerĢ marsz. Victor przyjeŇdŇa przed puþk i woþa:
áPolacy!
naprzd!Ñ
Pod Ocana marsz. Mortier z podziħkowaniem zjawia siħ przed frontem puþku i zdejmuje
kapelusz. Pod AlbuerĢ marsz. Soult przybiega przed front puþku i woþa do Konopki:
áPuþkowniku!
ratuj honor Francji!Ñ.
Dziwne by to byþy zwyczaje w armii francuskiej, gdyby istotnie dowdca,
kierujĢcy duŇĢ bitwĢ, zamiast wysyþaę rozkazy do puþkw przez adiutantw, sam schodziþ z pozycji
i osobiĻcie je komunikowaþ. I to wszystko widziaþ czy sþyszaþ Wojciechowski, ktry byþ tylko
podporucznikiem w plutonie flankierw. PanegirycznoĻę opisw Wojciechowskiego zmniejsza ich
znaczenie jako Ņrdþa historycznego, natomiast wspomnienia i pamiħtniki jego, w porwnaniu z
innymi Ņrdþami, pozwalajĢ ustalię marszrutħ puþku uþanw oraz mogĢ byę przyjħte jako obraz
nastrojw, panujĢcych wĻrd uþanw.W tej mierze stanowiĢ one Ļrdþo tym waŇniejsze, Ňe jedyne
dla okresu hiszpaıskiego po odejĻciu stamtĢd Dobieckiego.
Tendencja tworzenia legend przejawiþa siħ rwnieŇ w niektrych stanach sþuŇby, nawet tak
zasþuŇonych oficerw, jak pþk. Konopka
23)
, czy Telesfor Kostanecki
24)
. Upiħkszane opowieĻci czy
to szarŇ pod AlbuerĢ, czy to przy przejĻciu gr Sierra Morena przeszþy do stanw sþuŇby,
spisywanych przez kolegw i przez nich poĻwiadczanych. Zasþugi byþy wielkie, nie potrzebujĢ
upiħkszeı, ktre po konfrontacji z innymi Ņrdþami trzeba odrzucię.
Doskonaþe sĢ pamiħtniki Jzefa Rudnickiego, z ktrych czħĻę byþa wydana w Warszawie w 1858 r.,
a caþoĻę w Wilnie w 1862 r.
25)
. Rudnicki byþ oficerem w 4. p. piechoty Ksiħstwa Warszawskiego,
poniewaŇ jednak w Hiszpanii ten puþk wchodziþ w skþad korpusu, do ktrego dþugi czas i puþk
uþanw NadwiĻlaıskich naleŇaþ, dajĢ one materiaþ poŇyteczny takŇe i dla historii tego puþku. W
paru wypadkach pomagajĢ sprowadzię przesadħ Wojciechowskiego do wþaĻciwej miary. PoniewaŇ
w latach 1813 i 1814 resztki 4. p.p. Ks. Warsz. dzieliþy wsplne losy z resztkami Legii
NadwiĻlaıskiej, opisy Rudnickiego z tych lat majĢ i dla niej znaczenie.
NaleŇy rwnieŇ wymienię pamiħtniki S. Broekerego, porucznika w 9. p.p. Ks. Warsz. Pisaþ swe
pamiħtniki po niemiecku, ale najpierw ukazaþo siħ ich polskie tþumaczenie, a dopiero potem
oryginaþ niemiecki
26)
. Podobnie jak z pamiħtnikami Brandta i tu badacz powinien posþugiwaę siħ
oryginaþem niemieckim, bo w tþumaczeniu sĢ bþħdy. WartoĻę tych pamiħtnikw bardzo pomniejsza
skþonnoĻę ich autora do przesady, graniczĢcej czħsto z podawaniem opisw maþo
prawdopodobnych lub wyraŅnie bþħdnych.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • klobuckfatima.xlx.pl