Katalog monet zastępczych i żetonów monetarnych do 1960 r, Numizmatyka

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Polskie monety zastępcze i żetony
monetarne do 1960 r.
KATALOG - opisy
INOWROCŁAW, 2013 R.
1 |
S t r o n a
WSTĘP
Przystępując do omawiania poszczególnych rodzajów bilonu zastępczego należałoby wyjaśnić samo pojęcie
"pieniądz zastępczy", jednakże podanie ścisłej jego definicji jest rzeczą wielce kłopotliwą. Problematyczne są
bowiem kryteria, przy pomocy których będziemy wyróżniać go od emisji oficjalnych - państwowych. Dla celów
tego opracowania wykorzystam definicję zaproponowaną przez A. Schmidta, który pieniądzem zastępczym
nazywa różnego rodzaju znaki pieniężne wydane przez nieuprawnionych do emitowania pieniądza legalnego
wystawców i zastępujące w ograniczonym zakresie pieniądz legalny.
Określając najważniejsze przyczyny emisji pieniądza zastępczego wymienić należy:
·
Brak pieniądza (najczęściej zdawkowego) w obiegu pieniężnym - przykładem będą tu liczne emisje
prywatne i lokalne z okresu I wojny światowej.
·
Dążenie do zamknięcia obiegu pieniężnego - przykładem może być pieniądz dominialny czy też
obozowy.
·
Dążenie do ułatwienia lub usprawnienia pracy - przykładem są rozliczeniowe żetony kelnerskie.
·
Dążenie do osiągnięcia łatwego zysku, możemy bowiem wyróżnić specyficzne emisje, gdzie pieniądz
traktowany był jako towar - przykładem mogą być przeznaczone dla zbieraczy monetarne emisje
ceramiczne.
Wspomnieć należy również o propagandowym charakterze pewnych emisji jak choćby żetony rabatowe.
Przyczyny emisji pieniądza zastępczego dają także pewną podstawę na dokonanie jego klasyfikacji i
wprowadzenia pewnej systematyki. Jak że tematem opracowani są emisje monetarne przedstawię ich
klasyfikację, której autorem również jest Andrzej Schmidt, a która pozwoli używać prawidłowego nazewnictwa
obiektów prezentowanych w dalszej części opracowania. Powszechnym jest bowiem mieszanie pojęć, często
nawet używanie nazewnictwa będącego swoistym fałszem. Takim błędem jest często używane sformułowanie
"żeton zastępczy", analogiczne zdawało by się określeniu "moneta zastępcza" i rozróżniające emisje o
charakterze pieniężnym (monety) od emisji o charakterze np. rozliczeniowym (żetony). Otóż monety zastępcze
są zastępczymi gdyż zastępują pieniądz oficjalny, idąc tokiem tego rozumowania żetony zastępcze byłyby
zastępczymi gdyby zastępowały inne żetony. Pewnie takie też byśmy znaleźli, ale nie o nie przecież chodzi.
Chodzi bowiem o żetony będące formą bilonu zastępczego a ściślej o żetony monetarne (znane są bowiem także
rozliczne emisje żetonów niemonetarnych, jak chociażby wspomniane przeze mnie w dalszej części opracowanie
żetony narzędziowe).
Analiza najważniejszych czynników stymulujących emisje pieniądza zastępczego pozwala podzielić bilon
zastępczy na dwie odrębne grupy. Jedną będącą efektem działalności emisyjnej prowadzonej z powodu braku
pieniądza legalnego w obiegu, którą nazwiemy
pieniądzem namiastkowym
, gdyż zastępuje ona pieniądz legalny
w tym sensie, że wypełniając lukę powstałą wskutek niedostatku pieniądza legalnego w obiegu staje się jego
namiastką i obiega zamiast niego. W grupie tej znajdą się właśnie właściwe
monety zastępcze
, których dwie
główne podgrupy tworzą
monety lokalne
i
monety prywatne
. Drugą główną grupę bilonu zastępczego
wydawaną w zamiarze usprawnienia lub ułatwienia pracy, bądź dla zamknięcia obiegu pieniężnego nazwiemy
pieniądzem pomocniczym
. Zastępuje on pieniądz legalny tylko na ściśle określonym wąskim odcinku, ale nie z
powodu braku tego pieniądza, tylko jako pieniądz pomocniczy, obiegający obok legalnego po to, by umożliwić
emitentowi osiągnięcie zamierzonych przezeń celów. W grupie tej wyróżnimy
monety pomocnicze
oraz
żetony
monetarne
, te ostatnie zaś podzielić należy następnie na
żetony płatnicze
i
żetony rozliczeniowe
. Za żetony
płatnicze uznamy bowiem te, używane do przeprowadzenia jednej określonej transakcji jako środek płatniczy,
żetony rozliczeniowe natomiast to te, używane do przeprowadzania jednej określonej transakcji jako
pokwitowanie wymienialne na gotówkę.
Podstawy zaprezentowanej przeze mnie klasyfikacji analogicznie odnoszą się również do papierowego
pieniądza zastępczego.
W dalszej części opracowania ujmę monety zastępcze i żetony monetarne w systematyce istotnej z punktu
widzenia kolekcjonowania tego typu obiektów omawiając kolejno emisje lokalne, emisje dominialne, emisje
wojskowe, emisje jenieckie, emisje przemysłowe, żetony deputatowe, żetony kelnerskie, emisje kupieckie,
żetony rabatowe, żetony gazowni, elektrowni i wodociągów, monety i żetony tramwajowe oraz inne emisje nie
dające się zaklasyfikować do w/w grup.
2 |
S t r o n a
EMISJE LOKALNE
Pierwszą z omawianych przeze mnie grupą bilonu zastępczego będą emisje lokalne. Marginalnie
występujące w XVII i XIX wieku wystąpiły wręcz masowo w latach 1916-1923 na obszarach Cesarstwa
Niemieckiego, w tym również na wchodzących w jego skład ziemiach polskich, stąd też tym właśnie emisjom
poświęcę całą uwagę. Wspomnę tylko, iż z wcześniejszych emisji ciekawe miejsce zajmuje "pieniądz w
oblężeniu Zamościa". Zaliczany jest on bowiem do monet zastępczych, a to z racji specyficznej sytuacji jego
wybicia. Monet tych bowiem nie emitował organ powołany przez państwo, a emisja ta nastąpiła wobec potrzeby
zaspokojenia wymagań rynku pieniężnego wewnątrz fortecy. Podobnie rzecz ma miejsce w przypadku emisji z
lat 1916-1922 (okres emisji został zawężony do roku 1922, gdyż po tej dacie nie występują już monety lokalne
na ziemiach polskich).
Wybuch I wojny światowej w znaczny sposób zachwiał obiegiem pieniądza w państwach w niej
uczestniczących, szczególnie zaś na obszarze Cesarstwa Niemieckiego. Zawieszenie wymienialności waluty na
złoto poderwało zaufanie do pieniądza papierowego i spowodowało zniknięcie z rynku najpierw monet złotych i
srebrnych a następnie także bilonu. Stan taki spowodował paraliż handlu i uniemożliwiał dokonywanie
wszelkich drobnych płatności, gdyż właśnie brak pieniądza zdawkowego był najbardziej odczuwalny w
codziennym życiu. Sytuacja ta więc wymusiła na lokalnych władzach administracyjnych oraz na niektórych
przedsiębiorstwach prywatnych wprowadzenie do obiegu już w pierwszych dniach wojny pieniądza zastępczego.
Skupiając się na emisjach lokalnych stwierdzić trzeba, że w latach 1914-1915 pierwotnie były to bony, które
doraźnie poprawiły sytuację, jednakże z czasem ponownie nastąpił wyraźny brak w obiegu pieniądza
zdawkowego. Wznowiono więc emisję bonów, ale równocześnie zaczęto wydawać bardziej od nich trwały
zastępczy pieniądz monetarny. Pierwsze monetarne emisje lokalne na ziemiach polskich ukazały się na początku
1916 roku. Pierwotnie były to głównie emisje cynkowe, jednakże już w roku 1918 ok. 90 % emisji bitych było w
żelazie. Jako, iż zarówno cynk jak i żelazo są metalami podatnymi na korozję częstokroć dla przedłużenia
żywotności monet stosowano różnego rodzaju powłoki ochronne. Znanych jest również kilka emisji wybitych w
aluminium oraz jedna domniemana emisja obiegowa miasta Lubina wydana na tekturze.
Poza emisjami metalowymi ciekawym faktem z tego okresu są emisje z porcelany i kamionki. Wydania te
mają raczej charakter kolekcjonerski niż obiegowy, jednak ślady zużycia na niektórych egzemplarzach
świadczy, iż używane były one także w obiegu. Monety takie na ziemiach polskich emitowały miasta
Bolesławiec, Goleniów, Kostrzyń, Syców, Wałbrzych, Zielona Góra i Ziębice. Gro z tych monet
wyprodukowanych zostało w znanej manufakturze miśnieńskiej. Prezentuję kilka przykładów takich monet:
Nazwa polska
Nazwa
niemiecka
Rok
Metal
Nr katalogowy
Bolesławiec
Bunzlau
1921
Kamionka
PM 2208.8
3 |
S t r o n a
Nazwa polska
Nazwa
niemiecka
Rok
Metal
Nr katalogowy
Syców
Gross Wartenberg
1921
Brązowa porcelana
PM 5289.3
Nazwa polska
Nazwa
niemiecka
Rok
Metal
Nr katalogowy
Wałbrzych
Waldenburg Schl.
1921
Zielona porcelana
PM 13668.1
4 |
S t r o n a
Nazwa polska
Nazwa
niemiecka
Rok
Metal
Nr katalogowy
Zielona Góra
Grünberg Schl.
1921
Brązowa porcelana
PM 5305.2
Nazwa polska
Nazwa
niemiecka
Rok
Metal
Nr katalogowy
Ziębice
Münsterberg
bd
Brązowa porcelana PM 9837.13
Bilon lokalny emitowało 113 wystawców ze 109 miejscowości położonych na ziemiach polskich wydając
łącznie 180 emisji monetarnych. Dają nam one możliwość wyróżnienia ponad 400 typów monet lokalnych, oraz
z górą drugie tyle ich ważniejszych odmian. Nakłady monet miejskich wynosiły zazwyczaj od kilku tysięcy
sztuk w miejscowościach o niewielkiej liczbie mieszkańców jak np. 8205 szt. dla monety 50 fenigów z Iławy
5 |
S t r o n a
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • klobuckfatima.xlx.pl