Kartografia geologiczna Tatr, Studia, Geologia, Karpaty

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008
Kartografia geologiczna Tatr
Krystyna Piotrowska
1
, Zbigniew Wójcik
2
The geological cartography of the Tatra Mts.
Prz. Geol., 56: 1069–1078.
Abstract.Theareainquestion represents northern part of the central West Carpathians and
the boundary zone of Poland and Slovakia (before 1918 the boundary of Galicia and Upper
Hungary). From the end of 18
th
century the authors of geological maps of this area were mostly
Austro-Hungarian geologists, but also specialists from other countries. The first cartographic
documents refer to the occurrence of mineral raw materials (Hacquet, 1796). A little later some
elements of stratigraphy and tectonics were also considered (Staszic, 1815). Zejszner (1844)
was the first to pay attention to biostratigraphy and this problem was continued by his followers.
In the “Geological Atlas of Galicia” (1885–1914) the authors took into account tectogenesis, at
first following the theory of contraction (Uhlig, 1897, 1899) and, subsequently, the concept of
nappes (e.g. Lugeon, 1902, 1903; Uhlig, 1907; Limanowski, 1911; Rabowski & Goetel, 1925; Goetel &. Soko³owski, 1930; Guzik,
1939). Until the beginning of the 21
st
century, the number of cartographic works (maps and cross-sections) printed separately or as
attachments and inserts within texts, reached more than 1000 positions. Particularly the cartography of the 20
th
century, including the
map of the Tatra Mts.1:10000, represents very valuable basic material for the recently prepared “Detailed Geological Map of the
Tatra Mts.1:10000”.
Z. Wójcik
Keywords:
geological maps, Tatra Mts.
Bibliografie geologiczne oraz monografie historyczne
odnotowuj¹ drukowane przekazy kartograficzne dotycz¹ce
Tatr i Podtatrza pocz¹wszy od XVIII do pocz¹tku XXI w.
Samoistnych map jest niewiele. Przewa¿aj¹ mapy i prze-
kroje za³¹cznikowe oraz umieszczone w tekstach rozpraw.
Liczba wszystkich przekazów (mapy, przekroje, profile,
panoramy i fotografie z treœci¹ geologiczn¹) zapewne prze-
kracza tysi¹c pozycji. Do tego nale¿a³oby te¿ doliczyæ
opracowania ogólne (np. ca³ej Polski), w których region
tatrzañski stanowi element wiêkszego ujêcia.
Proces kartograficznego odwzorowywania Tatr i Pod-
tatrza by³ ci¹g³y. Autorzy map ogólnych zamykali okresy
studiów terenowych poprzedników i w³asnych. Wydarze-
niami znacz¹cymi do pocz¹tku XX w. by³y opracowania
kartograficzne Hacqueta (1796 — ryc. 1–4), Staszica (1815
— ryc. 5; 2005 — ryc. 6 i 7), Zejsznera (1842, 1844 —
ryc.8i9;1848, 1856 — ryc. 10), Uhliga (1897, 1899, 1912
— ryc. 11) i Lugeona (1902, 1903). Po ostatniej z tych
prac geologowie zajêli siê szczegó³owym opracowaniem
odwzorowania kartograficznego, w tym tak¿e sporz¹-
dzeniem — ju¿ w okresie powojennym — mapy w skali
1 : 10 000.
Prawie wszystkie mapy XVIII-wieczne by³y w istocie
topograficznymi, czasem z punktowym oznaczeniem
miejsc wystêpowania kopalin u¿ytecznych. Znaczna liczba
map z XIX w. to ju¿ opracowania ogólnogeologiczne,
uwzglêdniaj¹ce stratygrafiê i tektonikê. Pod koniec tego
stulecia pojawi³y siê opracowania dokumentuj¹ce ró¿ne
problemy, np. czwartorzêd, hydrogeologiê i rzeŸbê.
Niniejszy artyku³ z koniecznoœci zosta³ ograniczony do
wybranych map ogólnogeologicznych, g³ównie—wczê-
œci historycznej — Tatr Polskich.
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
00-975 Warszawa; krystyna.piotrowska@pgi.gov.pl
2
Muzeum Ziemi PAN, al. Na Skarpie 27,
00-488 Warszawa
Ryc. 1.
Strona tytu³owa dzie³a Baltazara Hacqueta pt.
Hacquet
neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und
Sarmatischen oder nördlichen Karpathen
(Hacquet, 1796)
Fig. 1.
The title page of the work of Baltazar Hacquet:
Hacquet
neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und
Sarmatischen oder nördlichen Karpathen
(Hacquet, 1796)
1069
K. Piotrowska
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008
2
Ryc. 2.
Mapa geologiczna polskiej czêœci Tatr
(Galizien) — wg Hacqueta, 1796
Fig. 2.
Geological map of Polish part (Galizien) of the
Tatra Mts., after Hacquet, 1796
Ryc. 3.
Panorama, prawdopodobnie Doliny Ma³ej
£¹ki (Hacquet, 1796)
Fig. 3.
Panorama, probably of the Ma³a £¹ka Valley
(Hacquet, 1796)
Ryc. 4.
Panorama, prawdopodobnie Doliny Cho-
cho³owskiej (Hacquet, 1796)
Fig. 4.
Panorama, probably of the Chocho³owska
Valley (Hacquet, 1796)
3
Przesz³oœæ
4
W XVIII w. w Karpatach Zachodnich Tatry
sw¹ rzeŸb¹ i wysokoœci¹ wyró¿nia³y siê od
innych masywów. Poniewa¿ góry najwy¿sze
uwa¿ano wówczas za najstarsze, zainteresowa-
nie nimi wœród przyrodników europejskich by³o
stosunkowo du¿e (Szaflarski, 1972). Baltazar
Hacquet, wówczas profesor historii naturalnej
we Lwowie, przeszed³ Tatry dwukrotnie w latach
1772 i 1774, dokumentuj¹c to tekstem zamiesz-
czonym w czwartym tomie ksi¹¿ki (ryc. 1):
Hacquet neueste physikalisch-politische Reisen
durch die Dacischen und Sarmatischen oder
nördlichen Karpathen
(Hacquet, 1796) z map-
kami Karpat i Tatr ukazuj¹cymi morfologiê i
wystêpowanie kruszców (ryc. 2) oraz panora-
1070
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008
mami (ryc. 3 i 4), w tym Ratusza (zapewne pó³nocne zbo-
cze Ma³o³¹czniaka) z zaznaczeniem miejsca wystêpowania
rud metali. W tekœcie pracy wyró¿nia³ ska³y najstarsze
(granity i gnejsy) oraz m³odsze od nich wapienie (m.in. na
Bobrowcu i Ratuszu), ale nie zaznaczy³ tego na za³¹czni-
kach graficznych. Mimo geograficzno-podró¿niczego cha-
rakteru jego relacji, w dziejach geologii tatrzañskiej
spostrze¿enia te maj¹ wa¿ne znaczenie. Pozwalaj¹ nie tyl-
ko poznaæ elementy geologii obszaru zwiedzanego, ale
tak¿e lepiej oceniæ to, co zrobili jego nastêpcy, zw³aszcza
S. Staszic.
Stanis³aw Staszic w 1815 r. og³osi³ ksi¹¿kê
O ziemio-
rodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski
(ryc. 5 –7).
Do³¹czy³ do niej atlas z map¹ geologiczn¹ œrodkowej Euro-
py, przekrój od Tatr po Ba³tyk, panoramê Tatr od pó³nocy i
inne za³¹czniki. Na mapie i na przekroju udokumentowa³
obecnoœæ piêciu ogniw stratygraficznych, zwanych górami:
pierworodne, oœcienne, przedwodowe, pomorskie i osepo-
we. Panorama nie ma elementów stratygraficznych, choæ
— analizuj¹c tekst ksi¹¿ki — dostrzegamy na niej obec-
noœæ dwóch starszych ogniw stratygraficznych w Tatrach i
na Podhalu oraz morfologiczny element, który dziœ nazy-
wamy pieniñskim pasem ska³kowym (nie odnotowa³ go
Hacquet). Informacje o tektonice ca³ego masywu karpac-
kiego zosta³y umieszczone w tekœcie ksi¹¿ki. Lokalnie na
przekroju autor zaprezentowa³ pochy³oœæ warstw, objaœ-
niaj¹c j¹ jako nastêpstwo zapadania siê pró¿ni skalnych w
ni¿ej znajduj¹cej siê serii gór pierworodnych.
To, co dziœ nazywamy trzonem krystalicznym Tatr, dla
Staszica stanowi³o najstarsze ogniwo wiekowe z czasów
stygniêcia roztopionej skorupy globu. M³odsze ogniwa
stratygraficzne powsta³y wskutek erozji pod³o¿a. Zrazu
ska³y osadza³y siê w zbiornikach wodnych o innym
sk³adzie chemicznym, a póŸniej w morzach ju¿ z flor¹ i
faun¹. Najm³odszy okres to sedymentacyjna dzia³alnoœæ
wód w jeziorzyskach i rzekach. Tatry dla Staszica to przede
wszystkim góry pierworodne i oœcienne. Na pó³nocy by³y
m³odsze góry oœcienne, które s¹ w Beskidach. Na ich
pó³nocnym brzegu by³y serie solne gór przedwodowych.
Kruszce serii m³odszych, jego zdaniem, pochodzi³y
g³ównie z rozmycia ich skupieñ w ska³ach pierworodnych
lub z wytr¹cenia z roztworów. Z tego wzglêdu dla Staszica,
usi³uj¹cego wskazaæ mo¿liwoœci odnalezienia na wy¿y-
nach i ni¿u kruszców metali oraz soli kamiennej, poznanie
Tatr mia³o wa¿ne znaczenie. Bada³ wiêc szczegó³owo,
zw³aszcza w latach 1802–1805, Tatry i Podtatrze, g³ównie
stratygrafiê, ska³y z kruszcami, tektonikê, ale tak¿e morfo-
logiê i ró¿ne elementy fizjografii (Czarniecki i in., 2008;
Grigelis i in., 2008).
Mapa Staszica jest pierwsz¹ map¹ ogólnogeologiczn¹
nie tylko samych Tatr, ale tak¿e niemal ca³ych Karpat i nie-
których obszarów s¹siednich. Mieli z niej korzystaæ, podob-
nie jak z przekroju, nastêpcy, a zw³aszcza Pusch i Zejszner.
Na polecenie Staszica, jako dyrektora Wydzia³u Prze-
mys³u i Kunsztów Królestwa Polskiego, w góry Wêgier
(dziœ S³owacja) w 1821 r. uda³ siê Pusch. W drodze odwie
-
dzi³ Tatry. Spostrze¿enia swe og³osi³ on w 1824 r. w obszer-
nej relacji pt.
Geognostisch-bergmmännische Reisen dürch
einen Theil der Karpathen, Ober- und Nieder-Ungarn
angestellt in Jahre 1821
(1824). Pe³niejszy obraz geologii
(stratygrafii) przedstawi³ w opracowaniu:
Krótki rys geogno-
styczny Polski i Karpat Pó³nocnych
(1830), z przekrojem
od Ni¿nych Tatr po Kraków. Trzony krystaliczne Ni¿nych
Tatr i Tatr stanowi³y nadal ogniwa najstarsze. Na nich znaj-
dowa³y siê ³upki pierwotne, wapienie numulitowe Tatr,
jeszcze wy¿ej sfa³dowane serie piaskowcowo-³upkowe
Podhala i Beskidów. Na Podhalu, miêdzy Szaflarami a
Nowym Targiem, w przekroju oznaczy³ wychodniê ska³ki
wapiennej pasma pieniñskiego. Pojawi³y siê nie tylko nowe
elementy (wapienie numulitowe), ale tak¿e inny styl budo-
wy na Podhalu i w Beskidach (fa³dy). Szerzej swe pogl¹dy
na budowê geologiczn¹, tak¿e Tatr, wy³o¿y³ G.G. Pusch w
dwóch wa¿nych pracach:
Geognostische Beschreibung von
Polen so wie der übrigen Nordkarpathenländern
(1833–1836)
oraz
Geognostischer Atlas von Polen
(1837). Mamy tu ju¿,
w porównaniu z
Ziemiorodztwem Karpatów
Staszica,
zupe³nie inny podzia³ stratygraficzny, w wiêkszym stopniu
oparty na oznaczeniu skamienia³oœci. Jeœli chodzi o Tatry i
Podtatrze, obraz ten jest w³aœciwie powtórzeniem kwestii
prezentowanych w 1830 r. PóŸniejsze pobyty tego badacza
w Tatrach przynios³y stosunkowo niewiele nowych spo-
strze¿eñ.
W kolejnym dwudziestoleciu g³ównym badaczem Tatr
— i w ogóle Karpat Zachodnich — mia³ siê staæ L. Zejsz-
ner, profesor mineralogii uniwersytetu w Krakowie. Zejsz-
ner pozna³ Karpaty lepiej ni¿ ktokolwiek przed nim.
Zwiedza³ je wielokrotnie, tak¿e w towarzystwie G.G. Puscha
w 1830 r., a w 1843 r. — R. Murchisona. Z ostatnim wiód³
spór o wiek osadów numulitowych pó³nocnego brzegu
Tatr. Geolog angielski przekona³ go, ¿e s¹ to utwory eoce-
nu, a nie liasu. Zejszner og³osi³ bez ma³a sto prac bezpo-
œrednio lub poœrednio poœwiêconych Tatrom i innym
masywom wewnêtrznokarpackim (w tym tak¿e Pieninom).
Niektóre z jego prac maj¹ za³¹czniki graficzne. S¹ to m.in.:
Rzut oka na budowê geologiczn¹ Tatrów i wzniesieñ do
nich równoleg³ych
(1842, mapa),
Über den Bau des
Tatra-Gebirges und der parallelen Hebungen
(1848),
Geo-
gnostische Beschreibung des Liaskalkes in der Tatra und in
angrenzen Gebirge
(1856, mapa i przekroje). Przede
wszystkim jest autorem og³oszonej w Berlinie w 1844 r.
Carte géologique de la chaine du Tatra et des soulèvements
parallèles
, kolejnej w polskim dorobku kartograficznym
tego obszaru (ryc. 8 i 9) po mapie Staszica. Petrograficz-
no-stratygraficzna mapa Zejsznera (por. Graniczny i in.,
2007) eksponuje g³ównie typy ska³ buduj¹cych tê czêœæ
Karpat, w tym tak¿e Tatry i Podtatrze. Z tekstów jego prac
wynika, ¿e pocz¹tkowo uwa¿a³ serie z numulitami za naj-
wy¿sze ogniwo liasu. PóŸniej zweryfikowa³ swe zdanie na
ten temat, ale kompleksy wapienne pó³nocnych zboczy
Tatr uwa¿a³ za liasowe. Pogl¹d ten utrzyma³ siê w du¿ym
stopniu bardzo d³ugo i w istocie ponad czterdzieœci lat póŸ-
niej powtórzyæ go mia³ V. Uhlig, co komplikowa³o inter-
pretacjê budowy serii osadowych Tatr tak¿e badaczom w
pierwszych dwóch dekadach XX w. (Z relacji œp. profesora
S. Soko³owskiego wynika, ¿e W. KuŸniar mia³ powa¿ne
k³opoty ze sporz¹dzeniem tekstu do arkusza mapy Uhliga,
obejmuj¹cego m.in. Czerwone Wierchy. By³o to nastêp-
stwem przypisania niektórym wapieniom œrodkowego tria-
su wieku liasowego. Wykona³ roboczo kilka przekrojów,
które uzna³ za nielogiczne i pracy nie skierowa³ do druku).
W pracy z 1856 r. Zejszner podsumowa³ swe pogl¹dy
na budowê Tatr, tak¿e na mapce
Geognostische Karte eines
Theiles des nordlichen Abhanges des Tatra-Gebirges
, obej-
muj¹cej obszar od Doliny Koœcieliskiej po Dolinê Stawów
G¹sienicowych (ryc. 10). Interesuj¹cy jest równie¿ prze-
krój, na którym granity Czerwonych Wierchów tworz¹
pakiet skalny zapadaj¹cy na pó³noc, u góry i u do³u ze
ska³ami osadowymi. W ten sposób ustosunkowa³ siê on do
problemu ska³ krystalicznych wœród wapieni. Ich obecnoœæ
w tej czêœci Tatr dostrzegli przyrodnicy ju¿ w koñcu XVIII w.
1071
Ryc. 5.
Mapa geologiczna (œrodkowej Europy) zamieszczona w dziele Stanis³awa Staszica
O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski
(Staszic, 1815)
Fig. 5.
Geological map (central Europe) inserted in the work of Stanis³aw Staszic entitled
O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski
(Staszic, 1815)
PANORAMA TATR
(w oryginale:
1. Czerwony klasztor
2. Mogora
3. Koperszady Bielskie
4. Hawran ma³y
5. Hawran wielki
6. Muroñ, Rogowa
7. Kolibaho ma³y
8. Kolibaho ma³y
9. RygleKolibaha nad
czarnem ieziorem
10. Krywon
11. Mury
12. Jaworyñ
13. Zielona Szeroka
14. Holica
15. Swistowa
16. Turnie nad ¿abiem
17. Rypy nad okiem
morza i mnich ska³a
18. Rybie iezioro
19. Mury Liptowskie
20. Czarny staw
21. Piêæ stawow
22. Wo³oszyni
23. Wo³oszyni Sczoty
24. Miêtuskowe hory.
Czerwony wirch
25. Mogorka
25" Pyszna
26. Leskowieckie rypy
27. Twardoszynski gruñ
28. sczyt za Hocho³owem
Jaworowa ostrza
29. czarne morze
30. Zabidowskie poiany. Bobrowice
31. Huberskie turnie. Osobil
32. Zuberskie gruñ
33. Korduœ
34. Jaworzyna kuznice
35. Zakopañce kuznice
36. Rzeka bia³a
37. Dunaiec bia³y
38. Dunaiec czarny
39. Nowy targ
40. Bia³a
41. Czorsztyn
42. stara wieœ
43. Bia³ka
44. Cisawa
45. Ob³agowa
46. kramnica
47. Czarna gora
48. Bia³a gora
49. Bukowina
50. Saflary
51. Jaworowa gora
52. Torfy palace sie
53. Krapak lub Krêpak
wielki
Tatry z strony Polski
Opisanie Tatr
Zapis nazw jak w oryginale;
rycina zmniejszona o 65%
w stosunku do podstawy
Stanis³aw Staszic,
, Warszawa 2005
Ryc. 6.
. Panorama Tatr (Staszic, 2005, reprint materia³ów Staszica z 1815 r.)
Fig. 6.
Panorama of the Tatra Mts. (Staszic, 2005, reprint Staszic 1815)
Ryc. 7.
Przekrój geologiczny przez Karpaty (Staszic, 2005, reprint materia³ów Staszica z 1815 r.)
Fig. 7.
Geological cross-section through the Carpathians (Staszic, 2005, reprint Staszic 1815)
)
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • klobuckfatima.xlx.pl